Marko Kovač: Neophodno je da kompozitor ulaže mnogo ljubavi u svoju muziku

Intervju sa kompozitorom Markom Kovačem

Marko Kovač, kompozitor

Fotografija: Nebojša Babić

Marko Kovač je kompozitor koji je u 2025. godini nagrađen dvema značajnim priznanjima u srpskoj kulturi. Dobitnik je nagrade za Najboljeg kompozitora za 2024. godinu, koju dodeljuje muzička revija Muzika Klasika, kao i nagrade Grada Beograda Despot Stefan Lazarević, takođe za 2024. godinu.

Obe nagrade dobio je za kompoziciju Hilandar, zvona i molitve za klavir i simfonijski orkestar, koja je premijerno izvedena 14. septembra 2024. u Kolarčevoj zadužbini u interpretaciji Simfonijskog orkestra Radio-televizije Srbije pod dirigentskim vođstvom Dejana Savića, uz učešće samog autora kao soliste.

Ovo delo, prepoznatljivo po svojoj upečatljivoj muzičkoj strukturi, jedno je u nizu ostvarenja koja potvrđuju njegov stvaralački put i stalnu težnju ka daljem razvoju. Kovačev kompozitorski izraz specifičan je po osloncu na duhovnu muziku, elemente srpske muzičke tradicije i savremene tendencije, koje u njegovom rukopisu stvaraju poseban zvučni amalgam.

Imajući u vidu brojna priznanja, porudžbine i činjenicu da je jedno od njegovih dela izvedeno i na festivalu BEMUS, ovaj intervju predstavlja svojevrsno sabiranje dosadašnjih uspeha, ali i priliku da se čuje njegovo viđenje komponovanja i sopstvenog umetničkog rasta.

---

Kompozitorski počeci

Rođen si u Trebinju, školovao si se u Podgorici, a zatim si počeo studije kompozicije u Beogradu. Koji aspekt svakog od tih gradova je najviše uticao na tebe kao umetnika? 

Rođen sam u Trebinju 1990. godine i za moj grad me vezuju najraniji koraci u svetu muzike, niža muzička škola, takozvano muzičko detinjstvo, ali već i prvi pokušaji komponovanja. Period pohađanja Srednje muzičke škole Vasa Pavić u Podgorici mi je ostao u najlepšem sećanju. Stekao sam tada mnogo prijateljstava koja traju i dan danas i pamtim to vreme po veoma posvećenom vežbanju klavira, takmičenjima i pohađanjima majstorskih kurseva. Učio sam klavirski odsek u klasi prof. Anke Asanović. Studije na FMU u Beogradu su me potpuno oblikovale kao kompozitora, jer sam imao čast da studiram u klasi akademika Isidore Žebeljan.

UVEK KOMPONUJEM IMPROVIZUJUĆI ZA KLAVIROM

〰️

UVEK KOMPONUJEM IMPROVIZUJUĆI ZA KLAVIROM 〰️

U klasi akademika Isidore Žebeljan si završio osnovne i master akademske studije, kao i prve dve godine doktorskih akademskih studija. Kako te je Isidora Žebeljan uvodila u sam postupak komponovanja i koji su bili njeni ključni saveti? Kako ti se menjao kreativni proces u toku obrazovanja?

Koncert na kom je izvedena kompozicija Hilandar, zvona i molitve za klavir i simfonijski orkestar, 14. septembar 2024. godine

Fotografija: Privatna arhiva

Moram da priznam da i nisam bio toliko svestan na koji me je tačno način prof. Isidora uvodila u svet komponovanja. Taj proces sam lakše pratio u njenom radu sa drugim studentima, mojim klasićima, naročito u periodima kada sam bio saradnik u nastavi. Često se dešavalo to da sam tek naknadno osvešćivao neke od njenih smernica, koje najpre nažalost nisam bio u stanju da usvojim.

Jedan od njenih ključnih saveta je bio da treba da poštujem činjenicu da muzika predstavlja protok energije.

Što se tiče kreativnog procesa, to jest načina na koji pristupam pisanju muzike, on se nije nikada menjao. Uvek komponujem improvizujući za klavirom. Međutim moja muzika je prošla kroz razne faze i veoma udaljene muzičke izraze, od kojih mi sada neki deluju kao eksperimenti.

---

Porudžbine i izvođenja

Kompozicija Slovenska antiteza bila je narudžbina BEMUS‑a 2016. godine. Kako si doživeo tu priliku i koji su bili izazovi rada sa Simfonijskim orkestrom Radio-televizije Srbije budući da si nastupio i kao solista na samom koncertu?

Da, ranije je postojala praksa da se svake godine od jednog kompozitora poruči novo delo i premijeno izvede na BEMUS-u. Ta tradicija je nažalost prekinuta... Prilika da se moj master rad, tek što je nastao, izvede na Kolarcu i to na jednom prestižnom festivalu, je za mene predstavljala ogroman značaj.

Inače, studenti master studija iz kompozicije, čiji je zadatak pisanje simfonijskog dela, često godinama (ili nikad!) nisu u prilici da čuju svoju muziku u izvođenju nekog simfonijskog orkestra.

To veoma potrebno iskustvo ne bi smelo da bude kuriozitet i splet srećnih okolnosti, već sastavni deo učenja i sazrevanja svakog masteraša. Ovaj problem bi trebalo sistemski i trajno rešiti.

Ranije si pisao delo Aždaja i carev sin za Čelo fest, kompozicije Dinarska svita i Varijacija na temu Bokeškog kolaza KotorArt i Malu pjesmu iz Gorskog vijenca za Evropski festival mladih u Belgiji. Kako se razlikuje proces komponovanja kada imaš specifičan zadatak od festivala i kada samostalno komponuješ neku kompoziciju koja nastaje iz tvoje pobude? 

Od svih mogućih zahteva koji mogu da se traže kompozitoru prilikom pisanja muzike po porudžbini, kao što su fiksiran izvođački sastav, specifična tematika koja često utiče muzički izraz ili okvirno trajanje muzike, najteže mi pada vremensko ograničenje do kada delo mora da bude završeno. Nije mi lako da uklopim umetničku slobodu i beskrajnu mogućnost rada na detaljima sa zadatim rokovima. Proces komponovanja u oba slučaja, bilo da se piše muzika po porudžbini ili ne, je isti, ali verovatno sam brži u slučaju kada imam ograničeno vreme, da bih izbegao kašnjenje i nepotreban stres.

Moj proces komponovanja je veoma intuitivan i neke stvari kao i da ne želim da do kraja osvestim.

U tvom stvaralaštvu postoji veliki broj kompozicija koje imaju nazive – Sevdalinka, Male scene, Mistična ispovijest Svetog Vasilija Ostroškog i Tvrdoškog i dr. Na koji način biraš naslove kompozicija i da li ih diktira intuicija tek nakon završetka pisanja?

Da, upravo tako. Naslove biram intuitivno, nakon završetka pisanja muzike. Naravno, ako se radi o porudžbini, onda je proces često obrnut.

Folklor je česta inspiracija u tvom radu. Kako kombinuješ tradicionalne elemente sa savremenim kompozitorskim izrazom? Koja imena su ti u tom pogledu bili uzori?

Na to pitanje mi je nešto teže da odgovorim jer je moj proces komponovanja veoma intuitivan i neke stvari kao i da ne želim da do kraja osvestim. Svakako da volim muziku kompozitora koji su koristili folklor kao inspiraciju poput Igora Stravinskog, Bele Bartoka, Janisa Ksenakisa, Đerđa Ligetija, zatim Ljubicu Marić, Ludmilu Frajt... Verovatno u mojoj muzici se ti različiti uticaji spajaju i nastaje neki novi muzički hibrid.

---

Dve nagrade za godinu dana

Kompozicija Hilandar, zvona i molitve za klavir i simfonijski orkestar donela ti je dva značajna uspeha u toku ove godine: nagradu Kompozitor godine časopisa Muzika Klasika za 2024. godinu i nagradu Despot Stefan Lazarević za 2024. godinu koju dodeljuje Grad Beograd. Imao sam priliku da je čujem baš prošle godine na koncertu Simfonijskog orkestra RTS na Kolarcu. Muzika je bogata, raskošna i vrlo intuitivna. Kako je izgledao rad na ovom delu i koliko je duhovna tema uticala na muzički jezik? 

Dodela nagrade Despot Stefan Lazarević Grada Beograda

Fotografija: Privatna arhiva

Hvala na komplimentu! Rado se sećam i tvoje pozitivne kritike o kompoziciji nakon samog koncerta. Rad na muzici je bio jedno veoma posebno iskustvo. Pošto se radilo o porudžbini manastira Hilandara, duhovna tematika jeste veoma uticala na muzički jezik. Veoma mi je važno da sam imao priliku da studijski snimim kompoziciju na Kolarcu od strane SORTS i maestre Olge Biserčić.

Snimanja su tekla paralelno sa mojm komponovanjem, te smo imali više sesija tokom godine, pošto delo ima šest stavova. Muzika je takođe bila uvrštena u koncertnu sezonu Simfonijskog orkestra RTS, a posebno mi je drago da je deo kompozicije snimljen i za potrebe emisije Volim klasiku čiji je urednik Silvana Grujić.

Ova emisija predstavlja veoma vrednu oazu i dragocenu mogućnost za prezentaciju umetničke muzike. Zahvalan na ovim lepim iskustvima članovima orkestra, dirigentima Dejanu Saviću i Olgi Biserčić, kao i dizajneru zvuka Milošu Marinkoviću.

Ako se ne varam, najmlađi si autor koji je dobio prestižnu nagradu Despot Stefan Lazarević, šta ti znači takvo priznanje i šta očekuješ dalje? 

Ovo priznanje mi znači veoma mnogo. Kada sam pogledao listu prethodnih dobitnika, shvatio sam da sam se našao u društvu naših istaknutih umetnika od kojih su neki bili i moji dragi profesori. Najmlađi sam kompozitor koji je dobitnik ove nagrade, ali nemam neka posebna očekivanja koja bi mogla iz ovoga dalje da proisteku. Nagrada je sama po sebi ostvarenje cilja, kao i dokaz da je neko drugi prepoznao moj rad.

---

Kompozitor - izvođač

Premijerno si izveo preko 30 novih kompozicija kao pijanista. Kako utiče činjenica da sviraš tuđe radove na tvoj sopstveni kompozitorski razvoj? 

Mislim da je veoma potrebno svim kompozitorima da nastupaju i kao izvođači. I to ne mislim samo zbog iskustva koje sa sobom nosi koncertni nastup, već i zbog boljeg razumevanja uloge muzičkog interpretatora. Takođe, sviranje nekog dela je najbolji način da se pronikne u njegov sadržaj, te zapravo svi kompozitori uče svirajući muziku značajnih autora. Ja sam vremenom dobijao prilike i da premijerno izvedem neka dela, što moja, što od dragih kolega.

Tvoja muzika je izvođena na festivalima u 12 zemalja Evrope i Azije, uključujući Rostrum+, KoMA, Međunarodna tribina kompozitora, Čelo fest, BEMUS, EMJ Neerpelt i druge. Kako te različita publika i ambijent festivala formiraju kao autora? 

Moram priznati da publika i različite koncertne okolnosti nemaju uticaj na moj muzički jezik. Možda ponekad jedino prilagodim izbor muzike koju prezentujem u određenoj prilici.

Mislim da je veoma potrebno svim kompozitorima da nastupaju i kao izvođači.

U ranijim intervjuima si isticao potrebu za većom publikom i podrškom savremenoj muzici u Srbiji. Šta misliš da bi trebalo promeniti u promociji i marketingu klasične muzike?

Svedoci smo svih trenutnih nemilih dešavanja u zemlji. Kada sve ovo bude iza nas, neophodno je izdvajati mnogo veća sredstva za kulturu. Mislim da tek nakon rešavanja tog problema, slede sva ostala pitanja među kojima je naravno i pronalaženje inovativnijih načina prezentacije savremene muzike.

---

Biti hrabar, dosledan, uporan

Dodela nagrade Kompozitor godine muzičke revije Muzika Klasika

Fotografija: Privatna arhiva

Koji projekat bi voleo da ostvariš u narednim godinama – počevši od simfonijskih formi, vokalnih ciklusa, solističkih formi? Imaš li već takvih planova?

Osim komponovanja nove muzike, nastojaću da dodatno sredim neka svoja starija dela.

Voleo bih da se vratim klavirskoj muzici i pisanju kompozicija za manje kamerne sastave.

Sad možda jedno od težih pitanja. Šta je tvoj savet mladim kompozitorima koji danas žele da krenu tvojim putem – između studija, takmičenja i stvaralaštva?

Savetujem mladim kolegama isto što i sebi, a to je da budu hrabri, dosledni, uporni i da ulažu mnogo ljubavi u muziku koju stvaraju.

Bavljenje komponovanjem sa nekim drugim ciljem, mislim da nema smisla.

Marko Pantelić: Svrha umetnosti je da publika, ali i umetnik, doživi katarzu!

Intervju sa operskim umetnikom, baritonom, Markom Pantelićem

Marko Pantelić, operski umetnik

Fotografija: Privatna arhiva

Operski umetnik, bariton, Marko Pantelić živi i radi u Nemačkoj u Teatru Magdeburg. Do sada je ostvario oko trideset uloga i za njih je dobio sjajne ocene nemačkih kritičara. U ekskluzivnom intervjuu, pred sam početak nove operske sezone, govori ne samo o novim ulogama koje ga očekuju, već i o iskustvima izvan same scene.

Prvi put Marka sam slušao u Kragujevcu, a upoznao sam ga nekoliko godina kasnije u Biblioteci Fakulteta muzičke umetnosti u Beogradu. Marko je potom otišao u Nemačku. Prateći ga na društvenim mrežama, nisam mogao da ne primetim njegov veliki napredak, ozbiljan i profesionalan odnos prema pozivu, ali i uživanje u prilikama koje mu je život u Nemačkoj doneo. Siguran sam, međutim, da iza svega stoji ogroman trud i istrajna posvećenost radu na sebi.

Njegov glas mi je oduvek bio blizak – dopadala mi se njegova boja, volumen i ekspresija, ali i njegova posvećenost delu, kao i neprestana zapitanost i radoznalost prema muzici i umetnosti uopšte.

Kada sam pokrenuo svoj blog, Marko je bio jedan od prvih umetnika sa kojima sam želeo da razgovaram. Usred priprema za novu sezonu u Teatru Magdeburg, između letnjih putovanja i odmora, pronašao je vremena da strpljivo i detaljno odgovori na moja brojna pitanja.

---

Počeci i odlazak u Nemačku

Usavršavao si se pri Međunarodnom i Kanadskom institutu vokalne umetnosti u Njujorku i Montrealu, Operskom studiju beogradskog Narodnog pozorišta i na majstorskim kursevima Rut Falkon, Minjon Dan, Brigite Fasbender, Šeril Milnsa, Davida Bižića i Đorđa Nešića. Međutim, ti si se odlučio za Nemačku. Šta te je najviše motivisalo da napustiš Srbiju i prihvatiš angažman u nemačkim operskim kućama, posebno u Teatru Magdeburg?

Život me je često sam usmeravao i mnoge stvari sam puštao da idu svojim tokom. Neću reći da nisam imao izbora, ali vrlo često bilo je lako odlučiti se - tako je bilo i sa mojim napuštanjem Srbije. U trenutku kada sam dobio ponudu iz Magdeburga, nastupao sam u svim muzičkim teatrima u zemlji. Ipak, svuda samo honorarno, negde i za 0 dinara (ne šalim se, imam ugovore), bez izgleda da će se u skorije vreme pojaviti stalno zaposlenje. Nikada nisam bio materijalista, ali sa jedne strane imao sam nikakvu egzistencijalnu sigurnost, uz skromne honorare u visini džeparca, a sa druge strane dvogodišnji ugovor sa platom koja je bila dovoljna da prvi put u svom životu mogu da započnem samostalni život i živim isključivo od pevanja.

Znam da je, ne samo svako izvođenje, nego svaka moja proba na kojoj se pojavi intendant teatra, zapravo kontrolna audicija za mene.

Narodno pozorište u Beogradu,

Đoakino Rosini - Pepeljuga

Marko Pantelić (Dandini), Dirigentkinja: Ana Zorana Brajović, Reditelj: Jagoš Marković

Fotografija: Vicencio Žaknić

Činjenica je da nisi jedini operski umetnik iz Srbije koji živi i radi u Nemačkoj. Tamo su i tvoje kolege Dušica Bijelić, Nenad Čiča i dr. To pokazuje da naši, u ovom slučaju operski umetnici, nailaze na odličan prijem među nemačkom publikom i nemačkim operskim kućama i menadžerima koji ih vode. Na koji način ste vi zapravo angažovani u vašim operskim kućama – da li imate priliku da radite za stalno u jednoj istoj kući, ili se to menja vremenom?

Sistem rada u Nemačkoj je takav da solisti mogu biti angažovani kao gosti za određenu produkciju ili „za stalno” kao članovi ansambla teatra, kakav je moj slučaj. Međutim to ne podrazumeva da je solista primljen za stalno do odlaska u penziju. Član ansambla dobija prvi ugovor na dve godine, nakon kojih se ugovor automatski produžuje na po godinu dana - ukoliko je uprava zadovoljna kvalitetom. Tek nakon 15 godina takvog rada u istom teatru, član ansambla dobija ugovor na neodređeno vreme. Ipak, u današnje vreme se to veoma retko dešava, a razlozi su jednostavni.

Prvo, sama uprava teatra ima ugovor na određeno vreme u trajanju od 5 godina, koji može biti produžen na još 5 godina, ali nekada grad/država želi promenu umetničke koncepcije, nešto novo, što ne mora značiti nezadovoljstvo dosadašnjim radom teatra, pa se može zahvaliti na saradnji. U tom slučaju, dolaskom nove uprave, najčešće se raspušta ceo solistički ansambl - operski, baletski, dramski. Ne dešava se često da u jednom teatru ista uprava bude više od deset godina, tako da se retko kada dogodi mogućnost da solista bude angažovan u istom teatru tih 15 godina potrebnih za dobijanje ugovora na neodređeno vreme. Ja sam imao sreću da “preživim” jednu promenu uprave, kada je nakon mojih prvih 3 godina rada u Magdeburgu tadašnja intendantkinja otišla u penziju. Novi intendant i operski direktor je napravio preslušavanje svih tadašnjih solista, što nije uobičajena praksa, većini mojih tadašnjih kolega nažalost nije produžio ugovore, a na moju sreću bio sam jedan od nekoliko solista koje je „preuzeo” iz tadašnjeg ansambla.

ŽIVOT ME JE ČESTO SAM USMERAVAO I MOGE STVARI SAM PUŠTAO DA IDU SVOJIM TOKOM.

〰️

ŽIVOT ME JE ČESTO SAM USMERAVAO I MOGE STVARI SAM PUŠTAO DA IDU SVOJIM TOKOM. 〰️

Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu,

Đakomo Pučini - Boemi

Evgenija Jeremić Pokrajac (Mimi), Stevan Karanac (Rodolfo), Goran Krneta (Kolin), Marko Pantelić (Marčelo), Vesna Đurković (Mizeta), Nebojša Babić (Šonar), Dirigent: Aleksandar Kojić

Fotografija: Branislav Lučić

Drugi razlog zašto danas nije uobičajena praksa davati solistima ugovore na neodređeno vreme, čak iako se desi da provedu tih 15 godina rada u istom teatru, što bi značilo da je uprava zadovoljna dosadašnjim radom tog umetnika, jeste umetnički kvalitet soliste koji bi potencijalno opao njegovom egzistencijalnom sigurnošću. I to ima smisla - ja znam da je, ne samo svako izvođenje, nego svaka moja proba na kojoj se pojavi intendant teatra, zapravo kontrolna audicija za mene.

Osim toga, svi solisti imaju faktički iste ugovore. Ne govorim o novcu, govorim o tome da u ugovoru ne piše konkretno koje uloge solista izvodi. Repertoar i uloge su stvar pregovora/dogovora - uprava obavesti soliste koje uloge su im namenjene naredne sezone, a solista ima pravo da uz obrazloženje zamoli da neku od ponuđenih uloga ne peva ili da peva neku od uloga koja mu nije namenjena (nakon čega sledi preslušavanje i konačna odluka). Jedno je sigurno - svi stalno angažovani solisti imaju obavezu da pevaju i uloge prvog faha, ali i kratke epizodne pojave.

---

Nemački teatar - organizovan rad

Koje si najvažnije prednosti primetio u tom novom profesionalnom okruženju kada je reč o operskim produkcijama i odnosu prema radu?

Pre svega, već početkom tekuće sezone svi znamo ne samo koja dela će se izvoditi, nego znamo datume svih predstava, ali i periode režijskih proba za celu narednu sezonu. To je toliko važno, jer solista može isplanirati kada koju ulogu uči ako je do sada nije pevao ili kada je obnavlja, vežba, ako je već ima na repertoaru. Zatim, ima nekoliko premijera, novih produkcija svake sezone, nema mnogo starog repertoara. To dovodi do toga da su solisti, hor i orkestar dobro utrenirani, da nov repertoar savlađuju brže i lakše, a to dovodi do umetničkog rasta.

UPOZNAO SAM NEMAČKI REPERTOAR, NEPREGLEDNO MORE SJANIH DELA

〰️

UPOZNAO SAM NEMAČKI REPERTOAR, NEPREGLEDNO MORE SJANIH DELA 〰️

Da li je nemački sistem doprineo tvom umetničkom rastu? Kako utiče na tvoj dugoročni razvoj?

Da, svakako! Osim takozvanog „gvozdenog repertoara”, na programu su prisutna dela drugih epoha, počev od baroka, do dela XX veka ili savremenih kompozitora, među kojima ima pravih bisera. Izvodio sam neka dela koja ne samo da nikada ranije nisam čuo, nego za koja nisam ni znao da postoje. Među njima ima i veoma zahtevnih deonica - ne nužno pevački, već muzički, koje se ne mogu savladati slušanjem snimaka (koji za mnoga takva dela i ne postoje), za čije savladavanje je itekako potrebno dobro poznavanje solfeđa ili harmonije. Zatim, upoznao sam nemački repertoar, nepregledno more sjajnih dela. Koliko god boli spoznaja da malo znaš, toliko to prostranstvo budi želju za savladavanjem.

Kako izgleda tvoj tipičan proces rada na novoj predstavi u Magdeburgu? Da li imate specijalne pripreme za pevanje, vežbe uloga, saradnju sa dirigentom i režiserom i ono najvažnije, koliko traju pripreme jedne nove opere?

Pošto pri početku sezone dobijem plan naredne sezone, ja samostalno planiram kada ću koju ulogu spremati. Nekada mogu sebi da dozvolim da tek nakon premijere i debija u nekoj ulozi počnem da učim narednu ulogu, ali neretko moram da pripremam dve, a nekada i tri uloge u istom periodu - zavisno od toga da li režijske probe za produkciju u kojoj sam angažovan počinju odmah nakon premijere koju sam tek odigrao (što nije retko), ili čak ako se režijske probe dve produkcije delimično vremenski preklapaju (što nije uvek moguće izbeći).

Koliko god boli spoznaja da malo znaš, toliko to prostranstvo budi želju za savladavanjem.

Teatar Magdeburg,

Gaetano Doniceti - Ljubavni napitak

Marko Pantelić (Belkore), Adrian Domarecki (Nemorino)Dirigenti: Sebastiano Rolli, Justus Tennie, Rediteljka: Mirella Weingarten

Fotografija: Andreas Lander

Zavisno od veličine i zahteva uloge, samostalne muzičke probe sa korepetitorima počinju mesec-dva dana pre početka režijskih proba, do kojih bi uloga morala biti napamet naučena. Sledi nekoliko ansambl proba svih solista sa dirigentom i korepetitorom (nekada bude i hor tu), a potom i šest nedelja režijskih proba, četiri sata pre i četiri sata posle podne, a gotovo svaka počinje kraćim muzičkim radom na scenama koje će tog dana scenski postaviti. Desetak dana pre premijere održava se glavna klavirska proba - prvi put progon cele predstave u originalnom dekoru i rasveti, sa kostimima i šminkom, uz korepetitora umesto orkestra.

Do glavne orkestarske probe, koja se održava nedelju dana kasnije i koja se razlikuje samo u tome što umesto korepetitora svira orkestar, uporedo se održavaju korekture, kako bi se doteralo sve ono što eventualno nije dobro funkcionisalo (od kostima, preko režije, do rasvete i scenografije), i tzv. sedeće probe, prve muzičke probe solista i hora sa orkestrom (koji je pre toga imao samostalne probe), a zatim i scensko-orkestarske probe (u originalnom dekoru na sceni). Glavna orkestarska proba je faktički poslednja proba, jer dan kasnije već se održava generalna proba, koja se neretko igra već pred odabranom publikom (zaposleni u teatru, sponzori). Sledi dan pauze i potom premijera.

Postoje li specifične kulturne razlike koje si morao da savladaš u radu na sceni – npr. odnos prema nastupu, kreiranju uloge, komunikaciji sa publikom?

Ne bih rekao da je postoji ikakvih kulturnih razlika. Postoje razlike u studioznosti, ozbiljnosti i organizaciji. Ceo proces pripreme nove predstave u Nemačkoj je do tančina isplaniran, kao što rekoh, više od godinu dana unapred. To znači da ima dovoljno vremena da sve bude spremno kako bi na premijeri jedini „faktor iznenađenja” bili euforija i uzbuđenje.

Ovo čime se bavim nije posao od 7 do 3, već sam gotovo celog, ali svakog dana zaokupljen time - e to je životni poziv.

Teatar Magdeburg, Petar Iljič Čajkovski - Evgenije Onjegin

Marko Pantelić (Onjegin)
Dirigenti: Anna Skryleva, Svetoslav Borisov
Reditelj: Julien Chavaz
Fotografija: Nilz Böhme

---

Umetnik u novom okruženju

Kako se kao umetnik osećaš u Nemačkoj, toj zemlji sa dugom operskom tradicijom? Šta imaš priliku još da doživiš u toj zemlji, osim svog profesionalnog rada?

Teatar Magdeburg,

Petar Iljič Čajkovski - Evgenije Onjegin

Marko Pantelić (Onjegin), Anna Malesza-Kutny (Tatjana), Dirigenti: Anna Skryleva, Svetoslav Borisov, Reditelj: Julien Chavaz

Fotografija: Nilz Böhme

Osećam se kao radnik, jer uz ovu količinu i raznolikost repertoara potrebno je zaista ozbiljno raditi. Istovremeno, osećam se ispunjeno. Kažu: „Izaberi pravo zanimanje, pa jedan dan u životu nećeš morati da radiš.” Srećan sam jer su neka moja interesovanja (opera, teatar, muzika) postala moj poziv. Ovo čime se bavim nije posao (koji se obavlja od 7 do 3 i nakon toga mogu da zaboravim na njega i dozvolim sebi isključivo da budem ujak Viktoru i Lazaru), već sam gotovo celog, ali svakog dana zaokupljen time - e to je životni poziv.

Srećan sam jer me je ovaj poziv doveo u ovu zemlju, nedaleko od mesta gde se mogu doživeti vrhunska muzička izvođenja, na neopisivu radost onog slušaoca u meni - recimo Berlinske filharmonije ili lajpciškog Gevandhaus orkestra - što naravno utiče na moje poimanje muzike i pristup muzici, a time i na oblikovanje mog tona. Neverovatno je inspirativno u svom pevanom tonu pokušati da se približim tom sjaju zvuka berlinskog ili nešto mekšoj, „somotskoj” boji lajpciškog orkestra. Ta dva grada i njihovi orkestri su mesta, uz operske kuće oba grada, gde se rado krećem.

Tu su zatim muzeji, meni omiljena Stara nacionalna galerija u Berlinu, zatim Berlinski ansambl, divno staro pozorište na obali Špreje koje je osnovao jedan od najznačajnijih ljudi nemačkog teatra, veliki Bertolt Breht, zatim stari bioskop Vavilon u Berlinu iz dvadesetih godina prošlog veka gde se prikazuju stari filmovi, nekada i nemi filmovi uz klavirsku, orguljsku ili čak orkestarsku pratnju - tamo rado idem kada se zaželim Jugoslovenske kinoteke, „mog ćoška” u Beogradu.

Naravno, tu su i brojni kafei gde uživam u kafi ili čaju i kolačima - tu najslađe pripremam note pre nego što se upustim u učenje nove uloge: markiram tekst i muzičke oznake, prevodim libreto… Uz sve to, do tih okolnih gradova idem vozom, što je još jedna moja ljubav iz detinjstva, a usput, koliko mi vreme dozvoljava, obilazim okolna mesta, uživam u arhitekturi i prirodi. Uostalom, priroda i putovanja jesu isto moja interesovanja.

Na koji način te je primila publika? Koliko često imaš priliku da razgovaraš sa publikom i kakve ti komentare daju?

Nisam siguran da na to pitanje mogu dati objektivan odgovor, pogotovo jer mi se nekada učini da publika bolje prihvati neku drugu moju ulogu od one kojom sam ja naročito zadovoljan. Sa druge strane, publika vrlo često izvođača poistoveti sa likom koga je te večeri igrao - imam utisak da je u mom dosadašnjem repertoaru publika najbolje primila moje komične/karakterne uloge ili one koje su u publici izazvale sažaljenje.

Zahvaljujući „premijernoj groznici”, prezentaciji nove produkcije koja se održava u foajeu teatra dve nedelje pre svake premijere, kao i obaveznom koktelu nakon premijere, ali i društvenim mrežama, imam prilike da budem u kontaktu sa publikom. To su gotovo uvek prijatni razgovori, jer uglavnom odluče da priđu ljudi koji žele da podele svoje zadovoljstvo nakon dešavanja. Kažem „gotovo uvek”, jer neretko publika sa nama podeli i svoje mišljenje o režiji, izgledu kostima ili dekora - koje ne mora uvek biti pozitivno.

To je ono što mi se dopada kod nemačke publike - ne prezaju od toga da tokom izvođenja, uz vrlo primetno negodovanje, napuste salu, ili čak na kraju predstave da zvižde reditelju i njegovom timu.

U Srbiji je, na neki način, primetno da operu gledaju ljudi starije populacije i, tek u naznakama, mladi ljudi. Da li je ista situacija u Nemačkoj i u tvojoj operskoj kući, ili je priča drugačija?

Iako nešto bolja, naročito u većim gradovima, situacija je slična. Ipak, ohrabruje činjenica da teatri mnogo ulažu u programe za mlade, naročito za decu, te se mlada publika obrazuje, upoznaje sa umetnošću. Ti programi su neverovatno uspešni, mnogo dece se iznova vraća na takve predstave i koncerte.

---

Umetnik otvoren za izazove

Tvoj repertoar broji oko 30 operskih uloga – Belkore, Ford, Dandini, Marčelo, Onjegin, grof Almaviva… Koja ti je uloga bila najizazovnija, a koja najdraža? Šta si u njima prepoznao u kontekstu muzike ili dramskog izraza, pa su te opčinile?

Teatar Magdeburg,

Đakomo Pučini - Turandot

Marko Pantelić (Ping), Dirigenti: Anna Skryleva, Svetoslav Borisov, Reditelj: Michiel Dijkema

Fotografija: Andreas Lander

Najdraža mi je uvek ona uloga koju trenutno spremam - bez obzira da li je reč o novoj ulozi, ili se vraćam karakteru koji sam već ranije tumačio. Ta uloga me „uzme pod svoje”. Rekao bih da sam, od mojih značajnijih uloga, najviše voleo da igram oca u Ivici i Marici Engelberta Humperdinka, zatim Belkorea u Ljubavnom napitku Gaetana Donicetija i Dandinija u Pepeljugi Đoakina Rosinija. Primetio si, sve su to komične uloge, koje su mi uvek donosile neverovatnu radost igranja. Ipak, najvirtuoznija (i time najizazovnija uloga u kontekstu muzike) bio je baš Dandini.

Ako o dramskom izrazu govorimo, bio mi je izazovan Onjegin, jer je taj karakter toliko osoben i, uz sav šarm koji u sebi nosi, ipak oduran - usudiću se da kažem da je mnogo drugačiji od mene. Morao sam, ne samo pre svakog izvođenja, nego pre svake scene, sebe da podsećam ko je taj čovek i da pokušam da pronađem u sebi delić crte tog karaktera, koji ipak ima svako od nas, kako bih isprovocirao sebe i pokušao da odgonetnem kako bi pravi Onjegin reagovao u datoj situaciji - kakvo bi držanje imao, kakav pogled. To mi je uvek bilo veoma naporno.

Sa druge strane, splet okolnosti istovremenog rada na dve nove uloge, doveo je do toga da sam kao grof Almaviva u Figarovoj ženidbi Volfganfa Amadeusa Mocarta debitovao posle samo nekoliko samostalnih muzičkih proba sa korepetitorom i dirigentom, kao i svega par samostalnih proba sa asistentom reditelja - gledajući snimak već gotove predstave. Imao sam samo jednu scensku probu sa Suzanom i Figarom, u probnoj sali sa markirnim dekorom, tokom koje nismo prošli kroz celu operu. Kada se uzme u obzir dužina uloge, broj rečitativa, razigranost karaktera, zaista jeste bio podvig debitovati na sceni, bez ijedne ansambl ili probe sa orkestrom, prvi put na izvođenju odigravši u kostimu, sa originalnom rekvizitom i dekorom, sa svim ostalim karakterima tog komplikovanog zapleta.

Kada se stilski sagleda tvoj repertoar, njega čini zapravo jedan veoma širok spektar stilskih okvira, kako u kontekstu muzike, tako i u kontekstu vokalnog izraza. Izvodiš i baroknu muziku (Teleman, Hendl) i muziku klasicizma (Mocart) i romantizma (Verdi, Pučini, Janaček, Guno, Bize, Štraus, Prokofjev) podjednako i u operama i na koncertnim nastupima. Na koji način neguješ svoj glas?

Iako uglavnom izvodim repertoar koji zaista usko spada u fah mog glasa, voleo bih kada bih više imao prilika da izvodim repertoar baroka, klasicizma i ranog romantizma, lirski repertoar dužih, mirnijih fraza.

Iako sam presrećan i zahvalan zbog široke lepeze repertoara za koji me angažuju, verujem da bi za samu higijenu glasa to bilo još bolje, zdravije. To je između ostalog razlog zašto, koliko mi vreme dozvoljava, proširujem svoj koncertni repertoar - solo pesma je neverovatno važna za fleksibilnost glasa. Još jedan razlog zašto to radim, osim što je divno igrati neke tuđe sudbine, jeste da je s vremena na vreme preko potrebno vratiti se u „svoje cipele”, u sebi pronaći titraje svoje duše. To dozvoljava solo pesma i zato rado vadim svoje koncertno odelo iz ormara.

VELIKI KOMPOZITORI SU POZNAVALI GLASOVE, ČAK I KADA SU PISALI EKSTREMNE FRAZE.

〰️

VELIKI KOMPOZITORI SU POZNAVALI GLASOVE, ČAK I KADA SU PISALI EKSTREMNE FRAZE. 〰️

U kojoj meri si spreman za savremene stvaraoce i njihova operska ostvarenja?

Kao nekadašnjem violisti, repertoar XX i XXI veka mi je blizak - upravo tada su stvorena najznačajnija dela solo i kamernog repertoara za ovaj divan instrument. Uverenja sam da umetnost, ne samo muzika, ne moraju biti lepi - mislim da je svrha umetnosti da publika, ali i umetnik, doživi katarzu.

Više puta mi se desilo da sam u meni omiljenom muzeju u Berlinu stajao ispred nekih dela i na trenutak se zaplakao.

Ne znam zašto, ali ta dela su pokrenula u meni nešto, izazvala neku emociju, pročišćenje. Isto je i sa muzikom. Ona ne mora imati lepe belkanto fraze, da bi me očarala. Može biti robusna, destruktivna, teška, ali treba da me obuzme. Ovo kažem zato što mnogi savremeni kompozitori eksperimentišu, što je u redu, ali imam utisak da iza toga vrlo često stoje zapravo nedostatak znanja ili umeća. Ili oba. A nipošto nemam razumevanja za autore koji ne poštuju instrument - ako već pišu za bariton, nema potrebe da istom instrumentu daju fraze komponovane u tenorskom registru. To je mučenje instrumenta, nepoštovanje. I neznanje. Možda iza primera koji sam dao može stajati, primera radi, želja kompozitora da od pevače dobije krik, vapaj. Ali to se može dobiti i korišćenjem drugih postupaka.

Veliki kompozitori - primera radi Šubert, Belini, Verdi, Vagner, Štraus - oni su poznavali glasove, čak i kada su pisali ekstremne fraze. Neke fraze tih kompozitora su toliko teške, da se jedino mogu izvesti ako se izvode tehnički besprekorno. To je poštovanje glasa, instrumenta.

U tome leži razlog zašto volim da izvodim dela Milice Ilić - osim što mi u njenim kompozicijama prija štimung milonge i džeza, koje inače privatno volim da slušam, kao pijanistkinja ona jako dugo radi sa pevačima i veoma dobro poznaje glasove, a pošto je mnogo radila i sa mnom, dobro poznaje i moj glas.

Nekoliko dela sam od nje naručio, premijerno izveo, neka mi je čak i posvetila - ako ima nešto na šta sam ponosan u „svojoj karijeri”, onda je upravo to, što sam nekoga „isprovocirao” da stvori nešto što vredi. To će ostati i posle nas, ali je na meni da se potrudim da te kompozicije ne budu samo jednom izvedene i da ostanu na papiru.

Mala „ekskluziva” za tvoj blog neka bude, da ćemo pijanista Đorđe Nešić i ja tokom sledeće godine održati koncert u Beogradu, gde će biti zastupljena i Miličina dela. Znam da će ih publika dobro primiti, a nadam se da će biti onih koji će mi zatražiti note. Tako umetnost živi.

---

Opera izvučena iz arhive

Pored uloga standardnog baritonskog repertoara, koje smo pominjali, u tvom opusu se desila i uloga jedne nepoznate opere – Grete Minde Ojgena Engela. Ta činjenica mi je vrlo zanimljiva. Premijera je odigrana 2022. godine i produkcija je dobila vrlo pozitivne kritike i odjek. Ti si pevao ulogu Gerta.

Na svetskoj premijeri (čiji je snimak izdao Orfeo, za koji smo dobili i prestižnu Opus Klassik nagradu) izvodio sam tu dužinski neveliku, ali za dramski sukob izuzetno značajnu ulogu. Na obnovi predstave dve sezone kasnije pevao sam veću ulogu, ulogu lutkara, koja mi je glasovno bolje odgovarala. Ne umem da kažem koju ulogu sam više voleo da izvodim. Uostalom, cela opera je predivna - muzika gotovo filmska, na momente se čuje zvučni svet Franca Šuberta, zatim Riharda Vagnera, pa na kraju i Riharda Štrausa. To je možda i najveći „problem” te opere, nekoherentnost stila, uz preglasnu (ali divnu) orkestraciju i recimo prilično lokalnu temu.

Teatar Magdeburg,

Ojgen Engel - Grete Minde

Operski hor Teatra Magdeburg, Raffaela Lintl (Grete Minde), Johannes Stermann (Peter Gunc), Marko Pantelić (Gert Minde), Jadwiga Postrożna (Emrenc Cernic), Kristi Anna Isene (Trud Minde), Dirigentkinja: Anna Skryleva, Rediteljka: Olivia Fuchs

Fotografija: Andreas Lander

Iza Ojgena Engela ostao je rukopis partiture, koji je gotovo slučajno dospeo u ruke tadašnje generalne muzičke direktorke, Ane Skriljove. Ona je pogledala materijal, uvidela kvalitete dela i predložila tadašnjoj intendantkinji teatra, Karen Stoun, da se postavi na repertoar. Kako su obe uvidele da se delo, čiji je tekstualni predložak napisao značajni nemački književnik Teodor Fontane, događa u okolini Magdeburga, shvatile su da opera može imati odjeka kod lokalne publike - a odjeknulo je u međunarodnim okvirima.

Moja muzička priprema nije se puno razlikovala od pripreme neke opere koja je snimljena već bezbroj puta, jer ne volim mnogo da slušam delo na početku učenja uloge. Snimak, u ovom slučaju prvi kontakt sa muzikom na prvim probama sa dobro pripremljenim korepetitorima, je značajan samo kao informacija - da čujem u kom se „muzičkom univerzumu” nalazim. Sve ostalo moram sam - da pročitam note, tekst, prevedem, upevam ulogu… sve je to imalo posebnu draž, jer smo imali rukom pisane note. To je uticalo na to da proces spremanja bude kreativniji, zanimljiviji, jer nekada je rukopis bio nejasan, pa je od izuzetnog značaja bilo poznavanje muzičke teorije, harmonije recimo, kako bi se rastumačilo šta je napisano.

Što se tiče priprema karaktera Gerta, rada sa rediteljkom, ostao mi je upečatljiv organizovan izlet u obližnji grad Tangerminde, u kome se radnja dela odvija.

U muzeju smo se upoznali sa istorijom grada i, onim što je nas posebno zanimalo, velikim požarom koji je uništio grad, a koji je zapravo osnov za dramu Teodora Fontanea Grete Minde, čijoj protagonistkinji je posvećen i spomenik koji se nalazi ispred gradske kuće. Upravo u toj gradskoj kući je kao gradski odbornik radio Gert - sve su to komadići mozaika koje smo svi koristili za pripremu ovog dela.

Rediteljka opere je rekla da je glavna tema opere Grete Minde, na prvom mestu, ljubav. Međutim, zasnovana je na istinitom istorijskom događaju iz 17. veka u kom glavni lik, Grete, spaljuje sebe i svoju bebu na vrhu tornja, započinjući požar koji je pogodio ceo grad Tangerminde. Na koji način ste zajednički kao ansambl uspeli da realizujete ovu prilično dramatičnu scensku radnju?

Muzika završne scene je zaista impresivna - poput požara koji nekud tinja i gotovo iznenada guta sve pred sobom, dok se opet nekako iznenada ne pretvori u pepeo na zgarištu - kompozitorski postupci i orkestracija dovode do kulminacije i potom završavaju ovu grandioznu scenu u pianu. Kada tišina u sali ostane nekoliko sekundi pošto se zavesa spusti, dok se ne prelomi aplauz, znači da je scena dobro napisana i da može biti i koncertno izvedena, a da prenese svu silinu emocija i dramatike. I zaista, rekao bih da je inscenacija čitave opere bila prilično minimalistička, uz jednostavnu scenografiju, koja je uz inventivne dimne, svetlosne i video efekte bila neverovatno snažna.

Teatar Magdeburg,
Ojgen Engel - Grete Minde

Marko Pantelić (Gert Minde), Kristi Anna Isene (Trud Minde), Dirigentkinja: Anna Skryleva, Rediteljka: Olivia Fuchs

Fotografija: Andreas Lander

---

Priznanja i nagrade poneo si sa sobom još iz Srbije. Međutim, dobitnik si nekoliko nagrada za svoje uspehe u Nemačkoj. Ističe se, a i meni je vrlo zanimljiva, stipendija Udruženja Rihard Vagner iz Magdeburga Bajrtojtskog festivala. Šta ti je ta stipendija donela, kakva iskustva i na koji način ovakve nagrade menjaju tebe kao operskog umetnika i kako utiču na tvoju karijeru i buduće angažmane?

Nisam siguran da li ta stipendija može ikako direktno da utiče na moju karijeru i eventualne buduće angažmane. Ono na šta tih nedelju dana provedenih u Bajrojtu, gledajući dela Riharda Vagnera u festivalskoj kući koju je on lično osmislio i izgradio na „zelenom brdu”, definitivno jeste uticalo, jeste na moje upoznavanje sa delom nasleđa ovog giganta, jer on nije bio samo kompozitor, on je bio i filozof i muzički pisac i arhitekta, sveobuhvatna i vrlo kompleksna, gotovo renesansna  ličnost (uz sve mane kojih je taj teški i kontraverzni karakter imao toliko), a to je naravno dovelo i do širenja mojih pogleda i saznanja, ne samo o umetnosti XIX veka, nego i o životu uopšte. Delo Riharda Vagnera je nažalost kod nas prokazano, smatra se teškim (ne samo za izvođenje, nego i za prijem), a reč je o fenomenalnom kompozitoru, gromadi.

---

Umetnik u novoj sezoni

Koje te nove uloge čekaju u predstojećoj sezoni ili daljoj budućnosti?

Teatar Magdeburg,

Đuzepe Verdi - Falstaf

Marko Pantelić (Ford), Dirigentkinja: Anna Skryleva, Rediteljka: Karen Stone

Fotografija: Detlef Kurth

Ne mogu da opišem uzbuđenje zbog predstojeće sezone: otvaram je najlepšom baritonskom ulogom nemačkog repertoara, Volfram fon Ešenbah u Tanhojzeru Riharda Vagnera, koja je uz Figara u Seviljskom berberinu Đoakina Rosinija, verovatno najvirtuoznijom baritonskom ulogom, vrhunac ne samo moje sezone, nego i mog sveukupnog dosadašnjeg repertoara.

Sledi još jedna lepa uloga, Lesko u Manon Žila Masnea, koja mi je izazov jer će to biti moja najveća uloga iz francuskog repertoara, a francuski jezik ne govorim i nisam izvodio mnogo dela francuskih kompozitora.

Uz ove premijere i moje debije, dolaze i dve stare uloge, predstave koje se opet vraćaju na repertoar: uloga oca u Ivici i Marici Engelberta Humperdinka, koju mnogo volim da igram, kao i Baron Dufol u Travijati Đuzepa Verdija - uloga koja je, uprkos svojoj kratkoći, značajna za dramski sukob u samom delu i uvek mi je zanimljivo da razmišljam o tom karakteru - Frančesko Marija Pjave je stvorio „dvodimenzionalan” lik, koji reditelj i pevač mogu interpretirati na nekoliko potpuno drugačijih načina i ta „treća dimenzija” karaktera može biti toliko različita od produkcije do produkcije.

Gde vidiš svoju karijeru u narednih 5–10 godina? Da li bi želeo da se okušaš kao slobodni umetnik, gostujući solista, ili da ostaneš deo nemačkih ansambala?

Pet sezona u životu/karijeri jednog pevača je strašno dug period. Za to vreme, (ne)pravilnim odabirom repertoara, može se izgubiti glas, a može se i toliko promeniti, da pevač gotovo potpuno promeni fah, zapeva uloge koje nikada nije slutio da će njegov glas biti podesan da izvodi.

Ja se trudim da razmišljam unapred u malim koracima i vrlo često se prepuštam da vidim gde me sam život i glas vode.

Moram reći da me za sada privlači kratkoročna sigurnost i pripadnost jednom ansamblu/teatru - divan je taj osećaj pripadnosti, biti deo i graditi istovremeno jednu instituciju. Takav angažman ne mora nužno značiti i zatvorenost ka povremenim gostovanjima. Ipak, ne želim sebe da ograničavam na nemačko tržište.

---

RAŠIRI KRILA I NE OGRANIČAVAJ SEBE

〰️

RAŠIRI KRILA I NE OGRANIČAVAJ SEBE 〰️

Koji savet imaš za mlade srpske operske pevače koji razmatraju karijeru u inostranstvu?

Teatar Magdeburg,

Đuzepe Verdi - Falstaf

Hyejin Lee (Naneta), Benjamin Lee (Fenton), Jadwiga Postrożna (Mis Kvikli), Noa Danon (Mis Aliće Ford), Emilie Renard (Mis Meg Pjedž), Stephen Chaundy (Dr Kajus), Marko Pantelić (Ford), Johannes Stermann (Pistola), Timothy Oliver (Bardolfo), Dirigentkinja: Anna Skryleva, Rediteljka: Karen Stone

Fotografija: Andreas Lander

Nisam siguran da li treba da dajem savete, jer i sam još uvek spadam među mlađe profesionalce i mnogo toga još uvek otkrivam.

Međutim, ono što bih savetovao mlađeg sebe, sebe tokom studija recimo, jeste da treba da budem studiozniji (u pristupu zdravlju i tehnici glasa naravno, ali naročito u izrađivanju repertoara - kako strogo „zanatskom”, tako i onom umetničkom delu), zatim da se već tokom školovanja prijavljujem na što više programa za mlade umetnike (koji su, naravno uz dobrog mentora, od ključne važnosti za širenje vidika jer se na takvim mestima spozna ono što se na časovima pevanja često nažalost ne stigne: pravilan izgovor stranih jezika koje ne govorimo tokom pevanja, što u mnogim jezicima ima sopstvene zakonitosti koje se razlikuju u odnosu na izgovor prilikom govora, zatim manir pevanja određenog perioda ili čak kompozitora), te da idem na sve audicije kojima imam pristup (ne da bih ih položio, nego da bih vežbao sebe za posebnu vrstu „nastupa” i koncentracije, koja će mi toliko trebati), naročito audicije za operske studije.

I za kraj, možda i najvažniji savet: da, što se repertoara tiče, budem pažljiv, osluškujem sebe i prirodu svoga glasa, pravim pažljive koračiće, ali istovremeno da što više nastupam, raširim krila i ne ograničavam sebe.

Julija Hartig: Black Rainbow je pasaž u prošlost i priča o nasleđu i baštini

Intervju sa violinistkinjom Julijom Hartig u susret novom albumu Black Rainbow

The English version of the interview with violinist Julija Hartig can be found at this link.

Fotografija: Simon van Boxtel

Violinistkinja Julija Hartig, tek što je završila dugotrajan i duboko posvećen rad na svojoj autobiografiji ispisanoj muzikom – albumu Dark Velvet, koji smo imali priliku da čujemo i na prošlogodišnjem Bemus-u u Beogradu – već uveliko traga i radi na novom albumu pod nazivom Black Rainbow.

Proces rada na Dark Velvet Julija je otvoreno podelila sa publikom putem društvenih mreža – snimajući sebe dok vežba kompozicije, dok ih snima, i pritom govoreći o svojim ličnim vezama sa delima i njihovim autorima, koji su se našli na tom albumu. Za ovaj album nagrađena je prestižnom EDISON Klassiek nagradom 2023. godine.

Nezaustavljivo, ona otvara novo poglavlje svog muzičkog pisma, istražujući zvuke koji oslikavaju njen osećaj pripadanja i doma.

Novim albumom Black Rainbow, Julija Hartig ulazi u sopstveni DNK, odnosno predački kod. Opisuje ga kao pasaž u prošlost, svoju ličnu priču o nasleđu i baštini. Na tom istraživačkom putu nailazi na niz znakova pored puta – signala i potvrda – koji je vode ka novom izboru muzike za album. Postavlja pitanje: da li slučajnosti uopšte postoje i na koji način se one manifestuju?

Pokrenula je i kampanju prikupljanja novčanih sredstava za objavljivanje albuma.

Muzika kao duboko usađeni sistem prepoznavanja i pripadanja

〰️

Muzika kao duboko usađeni sistem prepoznavanja i pripadanja 〰️

Vaš novi CD Black Rainbow donosi dela Janačeka, Eneskua, Fazila Saja, ali i Vašu kompoziciju nastalu u saradnji sa Akimom Moisenkovim. Kako ste pristupili pripremi i oblikovanju interpretacija ovih različitih stilova – od češke folklorne inspiracije kod Jančeka, preko rumunsko-balkanskih boja kod Eneskua, do savremenog zvuka Fazila Saja?

⁠Repertoar ovog albuma je u stvari moj muzički i kulturni DNK. Muzika koja se čuje iz tih dela postoji u meni i prepoznajem je kao zvuke iz detinjstva ali i duboko usađeni sistem prepoznavanja i pripadanja. Moj porodični sklop je toliko složen i bogat da ja verujem da u muzici Janačeka prepoznajem reči, pesme i naročito paletu osećanja koje se u njoj čuju kao neko nasleđe od neke svoje bake ili prabake.

Balkanski mistični forlklor koji se, na primer, čuje u sonati Eneskua je potpuno zasnovan na superfklornom stilu koji me je oduvek fascinirao. To je muzika koja u meni budi najdublji osećaj slobode i fantastičnu pohlepu za životom! Ova sonata je retko svirana jer je izuzetno složena i iziskuje veliki napor od izvođača kako bi interpretacija zučala kao jedna spontana improvizacija narodnih pesama. Takođe, muzički jezik ove sonate ne može da se nauči nego mora da se živi. Kada sam znala da će ova sonata imati centralno mesto na novom CD-u nisam još imala podatak o tome da se moja pra-pra-pra-pra-baka rodila i doselila iz mesta u Bukovini koje je na sat vremena od sela u kome se Enesku rodio. Takođe se rodila par godina pre Eneskua. Slučajnost?

Sonata Fazila Saja je uzbudljiva na sličan način jer se uklapa u idiom inspirisan folklornim motivima. Međutim, on je meni kao vrhunski umetnik inspiracija jer stoji i kao simbol nekog višeg cilja - muzičkog aktivizma, koji me trenutno jako intrigira!

„Muzika koja se čuje iz tih dela postoji u meni i prepoznajem je kao zvuke iz detinjstva ali i duboko usađeni sistem prepoznavanja i pripadanja.“

Violinistkinja Julija Hartig i pijanistkinja Rajneke Brukhans

Fotografija: Ava Mirković

Sonata Leoša Janačeka je u Vašem repertoaru više od 25 godina. Kako se Vaše viđenje ovog dela menjalo tokom vremena?

Bile smo još studenti (pijanistkinja Rajneke Brukhans i ja) kada smo počele da radimo na njoj. Tada smo pristupile ovoj složenoj partituri intuitivno i ona je bila dosta superiorna i zastrašujuća. Janaček se uvek služi za gudače dosta neudobnim tonalitetima i ritmičnim elementima. Već tada sam imala jasnu priču i teatarski pristup ovoj muzici i to se u ovih 25 godina nije promenilo. Međutim, partitura je postala mnogo razumljivija i preglednija što nam daje još veću slobodu i dubinu interpretacije i samopouzdanja.

Black Rainbow je delo koje ste komponovali zajedno sa Akimom Moisenkovim i u koje ste uključili snimke glasa svoje pra-pra-pra bake i majke. Kako je izgledao proces nastanka ove kompozicije?

Bila sam znatiželjna da učestvujem u pisanju novog dela za violinu i živu elektroniku. Znala sam da će se zvati Black Rainbow i da će imati sedam slojeva. Mislila sam da će biti intimni osvrt na jednu priču iz sedam perspektiva ali sam se jednog dana probudila i poslušala podkast o naslednom kodu (ancestral code). Bilo je reči o traumama koje su skladištene u našem DNK kodu, a da nismo svesni njihovog značenja i postojanja. Počela sam sebi da postavljam pitanja koja bi dovela do suštine moje traume i došla sam do reči nepripadanje. Ostalo je bilo niz slučajnosti da mi je mama, Julija Bisak, poslala snimak na kom ona i moja pra-pra-pra-pra-baka Julija Kovač pevaju pesmu Kada sam krenuo u izgnanstvo. Moja pra-pra-pra-pra-baka je kao dete došla iz Bukovine sa velikim brojem porodica kojima je bilo dato zemljište isušene močvare za naseljavanje. Formirali su naselje Vojlovica kod Pančeva.

Taj muzički zapis koji zvuči kao mantra mi je poslužio kao baza ove kompozicije. Moja majka se takođe pridružila u toj podlozi. Preostalih šest elemenata su se veoma brzo manifestovali kao jedna priča o tuzi i čežnji prema domovini i onome što je poznato ili prepoznatljivo i što pruža iluziju sigurnosti. Sve to je nastalo zahvaljujući Akimu koji je odmah prepoznao da se radi o jednom ličnom samoprepoznavanju i pružio jednu sigurnu luku u kojoj je našao zvuke koji su opisali tu moju potragu.

„Počela sam sebi da postavljam pitanja koja bi dovela do suštine moje traume i došla sam do reči nepripadanje.“

Isceljujući proces

〰️

Isceljujući proces 〰️

Spomenuli ste da je rad na ovom delu bio i lično „isceljujući proces“ kroz istraživanje porodične istorije i migracija. Na koji način se ta emocionalna dimenzija prenela u samu muziku?

Proces je bio bolan, kao i sama trauma nepripadanja – spoznaja da čak ni u samom jezgru svog bića ne možeš da pronađeš jasnu definiciju onoga što jesi, jer to niko od tvojih prethodnika nije uspeo da bude. To je buket mogućnosti i istovremene neprihvaćenosti, sudbina svih nas koji lutamo ovim svetom nezaštićeni, bez svog plemena, krhki. Taj osećaj je, u trenutku premijere i mesecima nakon nje, doveo do lične katarze. A katarza, kako to obično biva, donela je i mir, i oplemenjenost iz koje niču nove spoznaje i neograničene mogućnosti.

„Black Rainbow je pasaž u prošlost i priča o nasleđu i baštini.“

Vaš debitantski album Dark Velvet osvojio je prestižnu EDISON Klassiek nagradu 2023. godine. Na koji način se Black Rainbow razlikuje od njega – po ideji, zvuku i ličnom pristupu?

Black Rainbow je na neki način nastavak priče koja je započeta sa albumom Dark Velvet. Dark Velvet je autobiografija pisana muzikom, a Black Rainbow je pasaž u prošlost i priča o nasleđu i baštini. Zvuci koji opisuju osećaj pripadanja i doma. Ovaj album, kao i inače sve što radim, ima jednu ličnu crtu. Osećam da sve to pripada samo meni na način na koji želim da vam je ispričam. Black Rainbow je pružio jedno novo rođenje koje mi daje spoznaju da niko nije sam i da sve ono čemu težimo, a nikada nećemo naći, daje nam jednu pokretačku snagu duha.

Čovek i migracija

〰️

Čovek i migracija 〰️

U jednom trenutku ste pomenuli „Great Floating Tribe” – ljude koji su „kod kuće u tome da nisu kod kuće”. Koliko ovaj koncept oblikuje Vaš umetnički rad i poruku koju želite da prenesete ovim albumom?

Great Floting Tribe je ‘nacija’ koju na ovoj planeti čini jedna velika grupa ljudi koji nisu kod kuće usled izbeglištva, raseljeništva, potrage za boljom budućnosti ili avanturi. Ljudi koji su rođeni negde drugde odakle njihovi preci nisu i sl. Shvatila sam da je osećaj longing to belong koji me je i naveo na moj sledeći projekat Be-Longing jedan veliki pokretač i da se u toj akciji čežnje krije moć znatiželje i istine.

Mi smo ti koji mogu da unesu nadu u novu budućnost, koja se nazire usred turbulentnih promena što potresaju svet.

„Današnji sistemi, iscrpljeni i dekadentni, vode ka samouništenju jer su odavno iscrpeli sva sredstva i mogućnosti rasta. Došlo je vreme za nešto novo – za ideju i oblik koji još nemaju ime, ali već kucaju na vrata.“

Čovek je oduvek bio produkt migracije i to danas nekada zaboravljamo kada želimo da dokažemo svoje pripadanje. The Great Floating Tribe i novi vid komunikacije, razumevanja i vizije budućnosti mozda tu već postoji.

Moja misija je dati ovoj misli zvuk i podstaći na razmišljanje a nadasve na razgovor.

Kampanja prikupljanja novčanih sredstava

Snimanje i objavljivanje albuma Black Rainbow iziskuje veliku novčanu podršku. Zbog toga je Julija pokrenula kampanju prikupljanja novčanih sredstava koja će joj pomoći u ovom poduhvatu.

Link ka sajtu na kom možete donirati sredstva i na kom možete pročitati sve detalje samog procesa nastanka albuma, umetnika koji zajedno sa Julijom učestvuju u radu na ovom CD-u i pratiti tok kampanje, nalazi se ispod.

Julija Hartig, u nekoliko reči

Julija Hartig, violinistkinja srpsko-holandskog porekla, rođena je u Novom Sadu u muzičkoj porodici. Studirala je violinu na Akademiji umetnosti u Novom Sadu, a potom se usavršavala u Holandiji, gde je diplomirala na Utrehtskom konzervatorijumu.

Od 2000. godine je prva violina Radio Kamer Filharmonie, a od 2013. tu ulogu ima u Radio Filharmonijskom orkestru Holandije. Nastupala je kao solistkinja i kamerni muzičar na značajnim festivalima i scenama širom Evrope, sarađujući sa ansamblima poput Gudača Svetog Đorđa i Kamernog orkestra Dušan Skovran.

Članica je više kamernih sastava, uključujući nagrađeni Duo Hartig-Broekhans i kolektiv LUDWIG, dobitnik Gremija 2018. Snimila je albume za renomirane izdavače, a njen debitantski CD Dark Velvet nagrađen je priznanjem EDISON Klassiek 2023.

Alexander Liebermann: Music is my primary means of self-expression

Interview with a composer Alexander Liebermann

Verzija intervjua sa kompozitorom Aleksandrom Libermanom na srpskom jeziku nalazi se na ovom linku.

Alexander Liebermann, composer

Photo: alexanderliebermann.com

I first discovered Alexander Liebermann in 2022, thanks to The Best Classical Music Podcast. What immediately caught my attention about this incredible artist was his passion for animal songs, particularly bird songs. I vividly remember listening to him speak about music, his transcriptions, and the challenges he faces while transcribing, all during a bus ride between my hometown and the city where I live.

As a nature enthusiast, especially fond of birdsong—a love I inherited from another bird admirer, Messiaen—I was inspired to delve deeper into Liebermann’s music. I started exploring his work on YouTube and following him on social media. Nearly every week, he would share a transcription accompanied by an explanation of the unique melodies birds produce, and I’ve been captivated ever since.

When I launched my blog a few months ago, I knew I had to interview this extraordinary artist. I felt a strong desire to introduce his work to my friends and colleagues in Serbia. And so, here it is—my small contribution to spreading the word about the remarkable Alexander Liebermann.

It is known that you began transcribing bird songs during the COVID-19 pandemic. Recordings sparked your curiosity about animals and the sounds they produce. What challenges do you encounter when transcribing animal songs, and what fascinates you to continue exploring this field?

That's right. After spending a week in the Costa Rican nature, the Pandemic hit, and I found myself back in my childhood room in Berlin. Suddenly, I realized what incredible things I had witnessed (and more importantly, heard!) in that nature. That’s when I began to google the birds I had seen and to transcribe their songs.

What fascinates me about animal songs—particularly those of birds—is their astonishing complexity. When you attempt to transcribe their vocalizations into musical notation, you realize how intricate and complex they are. You are essentially listening to the culmination of millions of years of evolutionary refinement, and that’s both humbling and awe-inspiring.

Music is my primary means of self-expression

〰️

Music is my primary means of self-expression 〰️

You often mention that the musical notation we use for composing has many limitations when it comes to transcribing animal songs. What have you discovered during your transcription work that is specific to animal songs yet difficult or nearly impossible to represent in classical notation?

Of course, our current system of musical notation has its limitations. The Western system is remarkably precise and continues to evolve with each new generation of composers (Think about George Crumb's notation of the 'seagull effect'), but it may never fully capture the complexities of all birdsongs.

Nightingales, for example, are extremely challenging to transcribe. Their vocalizations have clear-pitched whistles, various non-pitched sounds, and lots of very clear overtones (and all of that happening outside the framework of our 12-tone system). This makes an accurate transcription nearly impossible to do.

Evoking Olivier Messiaen

Olivier Messiaen: Composer of Sound and Color

Olivier Messiaen is perhaps the most famous composer for his journeys to tropical forests to listen to and transcribe the songs of various exotic birds. There is a wonderful documentary about him and his work called The Crystal Liturgy. Could you share what is unique about Messiaen’s transcriptions of bird songs? How does your approach differ from his, or are there similarities?

Messiaen is one of my favorite composers. I’m bummed because I was only three years old when he passed, and a part of me still feels there could have been a chance for me to meet him. I love his music, and I've spent time studying his transcriptions of birdsong, comparing them to those created by others, such as Hollis Taylor.

One thing that really struck me is the difference between how a composer transcribes birdsong versus how a musicologist/zoomusicologist approaches it. Messiaen, for example, seems to have transcribed through the lens of a composer, listening to the birds musically and imagining how their songs could be performed or integrated into his work. While that perspective is perhaps inevitable for composers, I try to approach transcription a bit differently by notating every single detail I can hear—and thus not worrying about whether it’s performable or not. Of course, having tools and software that allow me to slow down recordings has been a great help.

Messiaen believed that humans learned to sing and make music from birds. Does this idea make sense to you? Do you think nature has awakened humanity’s interest in music?

All I can say to that is that the etymology of the word composing comes from the Latin word ‘componere’, meaning "to put together." At its core, I believe everything is imitation. And through imitation, we develop and evolve.

Our species first appeared around 200,000 years ago, and some of the oldest known instruments are more than 35,000-year-old (like the five-finger flute made of bone discovered in what is now Germany). In the grand timeline of nature, this is but the blink of an eye ago. The sounds of birds and other animals from back then were likely quite similar, and certainly more abundant. Now imagine hearing a cuckoo—wouldn't you feel compelled to imitate it? I still respond to owls, imitating them whenever I hear them on summer nights. So, yes, it makes perfect sense that, in the beginning, we imitated the sounds (pitches and rhythms) that nature offered us.

---

Quaraçá for Wind Quintet is inspired by the song of the Uirapuru, a South American bird native to the Amazon rainforest.

---

The Birds’ Hidden Language

What have you learned or discovered so far about animal songs? What secrets do they hold? Are there any similarities between their music-making and human music?

I am still quite new to this field, but I have learned a great deal through reading and collaborating with scientists (primarily biologists and ornithologists). Books like The Bird Way by Jennifer Ackerman and Nightingales in Berlin by David Rothenberg have taught me not only about birds but also about the parallels with human music-making. Did you know that zebra finches learn their songs by memorizing and practicing? And male nightingales produce a specific sound that females find “sexy.”

In my work transcribing birdsong, I’ve discovered that the possibilities of pitch and rhythmic combinations are virtually infinite. In the songs of nightingales, I’ve encountered jazz-like licks and pitch sequences reminiscent of famous musical themes. On the other hand, blackbirds and Blyth’s reed warblers sing almost perfect triads and seventh chords. It’s truly amazing when you think about it.

What fascinates me about animal songs—particularly those of birds—is their astonishing complexity.

Your body of work includes a significant number of compositions. Listening to them and trying to identify your unique musical expression, I noticed that your music often feels picturesque, descriptive, and inspired by representations of the world and nature. How do you overcome the limitations of instruments in your compositions when trying to imitate the natural phenomena that inspire you?

That’s a great question, and it’s something I’m still grappling with. I tend to be a bit conservative when it comes to orchestration and melody. However, the sounds created by birds (and other animals) can be so ethereal that they demand new instruments and a completely different approach to orchestration. It’s a real struggle for me because I want to be able to imitate or recreate these sounds using a more traditional orchestra.

In a recent piece I composed, I implemented the call of a red-tailed hawk into the orchestral texture. The call sounds like white noise, but I think I managed to imitate it quite well using the traditional orchestra. Keep it between us, but it involved high string harmonics in a dense cluster, along with an incredibly high piccolo flute.

---

Music and nature

Liebermann’s compositional oeuvre spans dozens of works for various instruments and ensembles. From solo music and choral pieces to chamber and orchestral works, his versatility as a composer is remarkable. Notably, he also composed music for the film Frozen Corpses Golden Treasures.

A defining feature of Liebermann’s music is his integration of bird songs into many of his compositions. However, his work extends beyond this, as he is deeply committed to exploring the connection between music and science. A standout example is a piece that emerged from his collaboration with biologist Professor C. Loren Buck from Northern Arizona University. Together, they aimed to musically represent the annual cycle of Arctic ground squirrels—extraordinary creatures that hibernate for over half a year with body temperatures dropping below freezing. Through this composition, they sought to capture the essence of the squirrels’ existence while drawing attention to the growing threats these animals face due to global climate change.

I believe that making music an interdisciplinary field is crucial for the 21st century.

---

You are of French and German origin, yet you have been living and working in the United States for quite some. Could you describe how American musical traditions have influenced your compositional style compared to European traditions? Are there distinctions, and how do they relate to your work?

I studied at the Music University “Hanns Eisler” in Berlin, majoring in music theory and jazz composition. While I aspired to write “serious” music like the composers in the contemporary composition division, I didn’t want to follow the experimental and "Neue Musik" style that dominated the scene. Feeling out of place, I decided to leave for the US to study with Samuel Adler and Steven Stucky at Juilliard. There, I noticed that the musical language of all the students was eclectic (in the good sense of the word!), and that was truly refreshing to me.

In Germany, I felt that writing melodies was not considered a serious way of composing. While that may not be the case anymore, at the time it certainly felt that way. Melodies are important to me, and they are never entirely absent from my compositions. I often reference Messiaen’s words on this subject. In 1944, he wrote about his own musical aesthetic:

“With the awareness that music is a language, we will first strive to let the melody ‘speak.’ The melody is the starting point. It must remain sovereign! […].”

— Jörn Peter Hiekel and Christian Utz, Lexikon Neue Musik (J.B. Metzler, 2016).

That said, I also have a deep appreciation for atmospheric and ambient music, and in recent years I’m finding myself more and more drawn to experimental music. Let’s see where this takes me.

Melody and noise

What does music, and your compositions in particular, mean to you considering the inspirations that drive your creative process?

Music is my primary means of self-expression. However, as a naturally curious person, I also use it as a tool to explore various subjects. While I certainly write pieces inspired by birds, I’ve also composed about topics such as climate change, history, and other animals like arctic ground squirrels. For the latter, I collaborated with scientist C. Loren Buck, using his data to shape the form of the piece. I believe that making music an interdisciplinary field is crucial for the 21st century—it can not only reach a broader audience that way but also serve as an effective educational tool.

Considering that music can be “captured” from everything around us, how can we distinguish between melody and noise?

Ha-ha! That’s a tricky question. First, melody is not the opposite of noise. A "melody" (and define melody) could be considered "noise" by some. And then, what exactly is music? I’ve spent a lot of time reflecting on this over the years, and the truth is, there’s no single, universally accepted definition. (For fun, try looking up the definition of music in different countries!)

However, there are two definitions that resonate with me. The first is a more philosophical and pragmatic definition by Andrew Kania:

“Music is (1) any event intentionally produced or organized (2) to be heard, and (3) either (a) to have some basic musical feature, such as pitch or rhythm, or (b) to be listened to for such features.”

— Theodore Gracyk and Andrew Kania, The Routledge Companion to Philosophy and Music, Routledge, 2011.

And then there is the more “romantic” one, as given by David Rothenberg:

“Before music, sound is sound. After music, sound is still sound, but our feet are walking a few inches above the ground.”

— David Rothenberg, Nightingales in Berlin, 2018.

Ultimately, I believe it’s up to the listener to decide what qualifies as music, and therefore to distinguish between melody and noise. To me, both melody and noise are integral parts of what music is.

---

Birdsong: A Musical Field Guide

Another fascinating aspect of Liebermann’s work is his book Birdsong: A Musical Field Guide.

This book is a treasure for both musicians and nature enthusiasts, featuring highly accurate transcriptions of birdsong. It includes beautiful illustrations of each bird species, created by artist Anna Schiller, along with QR codes that link directly to the original videos. This allows readers to listen to each bird’s song while following the music, creating an immersive and educational experience.

---

Erwin Schulhoff – A Composer of Many Faces

Your doctoral dissertation focuses on the Austro-Czech composer and pianist Erwin Schulhoff. What drew you to research Erwin Schulhoff, and what unique aspects have you discovered in his compositions?

Erwin Schulhoff, composer

He was passionate about all kinds of music, exploring Post-Romanticism, Dadaism, French and German Expressionism, and even jazz!

I absolutely love Schulhoff’s music. Not only is the music from his string sextet one of my earliest musical memories, but I also feel a deep connection to him. Let me explain. First, Schulhoff was German-Czech and grew up with the internal dichotomy of not quite knowing where he belonged. This is something I can relate, with my own French-German roots.

Secondly, Schulhoff lived during a time when genres and musical styles were exploding. He was passionate about all kinds of music, exploring Post-Romanticism, Dadaism, French and German Expressionism, and even jazz! It must have been overwhelming to live through such a transformative time. Schulhoff embraced many of these styles and eventually succeeded in creating his own unique musical language by assimilating elements from the ones he liked most.

Today, we face a similar situation. We are surrounded by so much music, and we can listen to everything, everywhere, all at once. I love Debussy and Ravel, but I also have a passion for J.J. Cale and even AC/DC. The list is endless. So why wouldn’t I incorporate uplifting beats into my music, or a power chord here and there? I’m still working through this, but Schulhoff is a huge influence and inspiration in that regard. That’s why I wrote my doctoral thesis on his music.

Which part of his oeuvre do you consider the most innovative, and why?

To be honest, I don’t know if his work is that innovative, and that’s perfectly okay. What matters most is that whatever he wrote, he wrote well—really well! It is good music and I listen to it frequently. What more could a composer wish for than to have the next generation of musicians and composers listen to and be inspired by their work?

That said, if there is one piece that is truly groundbreaking, it is probably the Five Pittoresques from 1919. It is one of the first classical compositions to incorporate jazz elements throughout (with only Stravinsky’s Piano Rag beating Schulhoff by a couple of months). Additionally, the piece features a movement made entirely of silence, and that 33 years before John Cage’s 4'33!

Please check out his music. For starters, I recommend the Hot sonata, the String Sextet, and his Five Pieces for String Quartet.

---

Alexander Liebermann, in a few words

Alexander Liebermann is a German-French composer of classical music, whose acclaimed works are characterized by an eclectic blend of diverse topics such as philosophy, biology, astronomy, and other fields. Among his most recent commissions are a climate-change-reflecting monodrama written for the Deutsche Oper Berlin, a birdsong-inspired wind quintet for the Brazilian Winds Ensemble, and a soundtrack for the documentary film Frozen Corpses Golden Treasures.

As a passionate nature enthusiast, Liebermann spends much of his time studying the sounds of wildlife. He is known for his original and accurate transcriptions of animal vocalizations, which have gone viral on social media and been featured in the world-renowned magazine National Geographic. These transcriptions have also earned him invitations to international congresses in Colombia and Brazil, as well as a feature on CBS Sunday Morning. Liebermann is the author of Birdsong: A Musical Field Guide, a book that offers a unique perspective on the musicality of birds and their relationship to human music-making.

Liebermann holds degrees from the Hanns Eisler Music Conservatory, the Juilliard School, and Manhattan School of Music. For his thesis on Erwin Schulhoff, Liebermann was awarded the Saul Braverman Award in Music Theory. Liebermann currently resides in New York and serves as a faculty member for music theory and ear training at Juilliard’s preparatory division Music Advancement Program.

---

Mina Gligorić: Postajemo svetlost kada zagrlimo svoj mrak

Intervju sa operskom umetnicom Minom Gligorić

Mina Gligorić, operska umetnica

Fotografija: Vesna Anđić

Razgovor sa operskom umetnicom Minom Gligorić odigrao se ubrzo nakon premijere opere Demon Antona Rubinštajna u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu. Mina je pevala ulogu Tamare, glavne junakinje koja se u operi suočava sa borbom između svetlosti i tame, oličene u liku Demona koji pokušava da zavlada njenom dušom. Pristupivši liku Tamare ne samo kao muzičkoj ulozi, već i kroz prizmu filozofije, dramaturgije, psihologije i duha vremena u kojem je opera nastala, Mina je pokazala duboko promišljanje ne samo o ovom liku već i o celokupnoj produkciji opere. Sama sebi postavljala je pitanja o prirodi Tamarinog odnosa sa Demonom, njegovom uticaju na njen život, njenom mestu u društvu i njenom psihološkom stanju.

U ovom razgovoru nastojao sam da zabeležim sva ta Minina razmišljanja i da ih prenesem svima vama koji ćete pročitati ovaj intervju.

Kako te je inspirisao lik Tamare u procesu pripreme same uloge? Kako si je videla, doživela i kako si je interpretirala na sceni?

Uloga Tamare je kompleksna, pre svega zbog njene dramaturgije. Prvi put sam se susrela s njom u februaru mesecu ove godine, na poziv Srpskog narodnog pozorišta da budem deo projekta, a već sam paralelno istraživala tamne strane ljudske prirode i motiv senke u operskoj literaturi, kao i književnim delima. Fascinirao me je njen unutrašnji sukob između tame i svetlosti, kao i transformacija mlade devojke iz nevinosti, zatvorene u okruženju svojih drugarica i oca. Kao knjeginjica, ona je na visokom položaju, ali bez pravog kontakta sa spoljnim svetom, osim očekivane udaje, iako joj je princ Sinodal simpatija od detinjstva.

Privukla me je njena senka, koje nije svesna, a koja predstavlja strahove i društveno neprihvatljive aspekte svakog od nas. Kada prvi put čuje Demona, Tamara posmatra svoja osećanja radoznalo, ali kasnije počinje da ih se plaši kada shvati šta to sve znači. On joj obećava da će biti carica sveta i samo njegova, a taj koncept posedovanja je zastrašujuć. Kulminacija njenog verovanja dolazi sa smrću budućeg verenika. Ovaj ples između tamne i svetle strane je ono što me je najviše inspirisalo u interpretaciji njenog lika.

A u dramaturškom smislu?

U dramaturškom smislu, Rubinštajn je konstruisao prvi čin tako da je moj zadatak kao umetnice bio da prenesem transformaciju od vesele devojke, koja peva u koloraturama i melizmima i zrači životnom energijom, do očaja u drugom činu, gde se Tamara suočava s iskušenjem koje je demon sve vreme uvlači.

Kako gledaš kroz Tamaru na pojam romantičarske lepote?

Romantičarske lepotice se, za razliku od onih putenih figura realizma, odlikuju duhovnošću i savršenstvom, kao da su blizu nekog božanstva. Međutim, nad njima često visi senka tame, jer su romantičarski pisci počeli da humanizuju demonska bića, podižući svest o tome da u svima nama koegzistiraju i svetlost i tama. One su često bile meta demonima zbog svoje čistoće.

Postajemo svetlost kada zagrlimo svoj mrak

〰️

Postajemo svetlost kada zagrlimo svoj mrak 〰️

Romantičarske lepotice se, za razliku od onih putenih figura realizma, odlikuju duhovnošću i savršenstvom, kao da su blizu nekog božanstva.

Fotografija: Vesna Anđić

Kako shvatiti Tamarinu borbu s mračnim silama?

Tamarina borba može se preneti u današnji svet: postajemo svetlost kada zagrlimo mrak, jer bez mraka ne možemo istinski svetleti. Imamo slobodu izbora da li ćemo svetleti ili ne, a svetlost dolazi kada, uprkos mraku, ostajemo slobodni u svom biću. Demon nije mogao da postigne ovu slobodu jer je bio zakovan sopstvenim bićem i želeo je da uzme Tamarinu svetlost, jer je u sebi nije mogao pronaći.

Smatrao je da će ga neko drugi spasiti, pa je zbog toga tu svetlost hteo da uzme od nje. Tamara, kao mlada devojka, morala je da iskusi mrak, ali ju je anđeo spasio. Iako je Demon uspeo da je ubije svojim poljupcem, njemu je bila potrebna njena duša. Međutim, ona je dobila pomoć Boga i anđela jer je, u suštini, bila čista i bez loših namera. Uzbuđenje koje je doživela bilo je novo iskustvo, a to se povezuje s romantizmom, gde čovek postaje živ tek kroz najuzbudljivija osećanja. I Tamara i Demon suočavaju se s tim osećanjima, ali svako to rešava na svoj način. Tamara želi da pomogne Demonu i ostaje na strani dobra, što je spašava, dok, na primer, Margareta iz opere Faust gubi svoju borbu. Tamara se borila do poslednjeg trenutka.

Kako se Tamara i Demon bore sa zatvorenošću? Da li možemo govoriti o dobru ili zlu?

Oboje su zatvoreni u svojim svetovima, ali ne bih rekla da je Tamara nesrećna u tom zatvoru. Ima oca i drugarice koji je vole i pružaju joj zaštitu. U svojoj poemi, Ljermontov opisuje Tamara kao strastveniju i drugačiju od svojih drugarica. Ona je nesvesno strastvena i poletna, što me je navelo da je ne prikažem kao koketnu. S druge strane, Demon se bori sa svojom zatvorenošću i očajem.

Tamara možda ni ne zna šta je sloboda, jer je već u svom komforu iz kojeg ne mora da izlazi. Njihova glavna razlika leži u tome što Tamara nije upoznata s drugim osećanjima, dok je Demon spoznao strukture mraka. Iako je napustio Boga i iako je proklet, on ne želi da seje zlo; jednostavno želi da veruje u nešto drugo i da se spasi putem ljubavi.

“Tamara dobija epitet anđeoske gospe jer je njena čistoća put do Demonovog spasenja, pa čak ni smrt ne postaje nešto tragično već uzivšeno.”

Mene sve ovo što pričaš o Tamari podseća na epitet anđeoske gospe, odnosno arhetip romatničarske heroine…

Slažem se! Tamara dobija epitet anđeoske gospe jer svako od nas mora da prigrli i mračne i svetle delove svoje prirode. Čak ni smrt ne postaje tragična, već uzvišena. O tome su govorili Dante i Ruso, koji je definisao pojam “je ne sais quoi” — lepota koja prevazilazi ljupkost i prosvećenost, već postaje uzbuđenje koje se budi u duhu posmatrača. Romantizam teži da svetlost lepote osvetli i najmračnije delove života, čime se bavi i ova opera, naglašavajući da svako od nas mora da prigrli i svoje mračne i svetle aspekte.

Kako je izgledala tvoja priprema za lik Tamare?

Pre nego što sam prešla na vokalni deo, puno sam se bavila literaturom. Čitala sam Ljermontovljevu poemu u prevodu Jovana Jovanovića Zmaja i inspirisala se time što svaki lik u operi ima uticaja na moj lik i obrnuto. Pitala sam se ko je bio Demon, zašto je pao i istraživala teološke izvore koji se bave pitanjem njegove odbačenosti od Boga. Uključila sam i psihološku knjigu Romansa sa senkom, koja se bavi temom senke u operama i drugim delima poput Slike Dorijana Greja, Fausta i Fantoma iz opere, kao i Istoriju lepote Umberta Eka.

Analizirala sam i lik Demona kroz društvenu kritiku početka 19. veka, pri čemu su neki smatrali da se Ljermontov identifikovao s Demonovom sudbinom, jer je i sam bio odbačen. Pokušala sam da obuhvatim različite aspekte – psihološki, teološki i romantičarski.

Verujem da svaki umetnik treba da pronađe deo sebe u liku koji tumači. Tokom pripreme, istraživala sam tamne strane svoje ličnosti iz radoznalosti. Te psihološke knjige pomogle su mi da pronađem mir i svetlost i da prigrlim svoj mrak. Da bi publika poverovala umetniku, on mora istražiti sebe do kraja, a umetnost će ga lako dovesti do samospoznaje.

Kakva je sloboda kojoj Demon teži? Kako možemo shvatiti slobodu danas i nekada?

Tema slobode ostaje zanimljiva jer se filozofija vekovima bavi ovim pitanjem. Prosečan savremeni čovek obično shvata slobodu kao sposobnost da izrazi svoje mišljenje i da ne polaže račune nikome. Međutim, smatram da je taj odnos prema slobodi često bežanje od suštine. Za mene je sloboda povezana sa unutrašnjim bićem i vernošću samom sebi, a pravi koncept slobode zahteva prihvatanje svih naših mračnih strana. Sloboda je sinonim za istinu. Lažni identiteti koje preuzimamo u želji da se uklopimo često nisu u skladu sa potrebama duše. Prvi korak ka slobodi je ljubav i osluškivanje najistinskijih delova sebe. 

Demonova potraga za slobodom kroz ljubav, koju je u početku odbacivao, vodi ga do stvarne slobode. Iako se vernost osećanjima često doživljava kao ograničenje slobode, zapravo, to nas čini živima. Romantičari su demistifikovali demone, humanizujući ih, što je bila i ideja reditelja opere. Demonovo insistiranje na slobodi odražava duboku potrebu da se oslobođeno srce suoči s vlastitim mračnim aspektima.

Verujem da svaki umetnik treba da pronađe deo sebe u liku koji tumači. Tokom pripreme, istraživala sam tamne strane svoje ličnosti iz radoznalosti.

Fotografija: Vesna Anđić

Kakva je to pobuna koju čovek danas može imati u kontekstu sistema u kojem živi?

Čovek i danas teži slobodi, ali često pogrešno razume njen koncept. Svi pričamo o slobodi, ali retko je istinski doživljavamo iznutra; prava sloboda nosi mir i pomirenje. Naš ego nas često koči, baš kao i Demona.

Reditelj je naglasio da Tamarin odlazak u manastir ne treba posmatrati kao fizički izlazak, već kao njen sopstveni zatvor koji je sama stvorila. Tamara se krivi što je okusila slobodu, koja je došla s žrtvom—smrću njenog supruga. Umesto da uživa u svojoj slobodi, odlučuje da se zatvori, odlučivši da će služiti društvu, ocu, kneževini i mužu. Kada je pokušala da pobegne u svoju slobodu, to joj se obilo o glavu, pa se svesno vraća u zatvor jer veruje da njena željena sloboda nije prihvatljiva. Kraj dela demantuje tu ideju, jer se njena duša, koja treba da ostane večna, ne predaje iskušenju. U odnosu na prolaznost, večnost ima veće vrednosti za anđela i Boga, dok Demon više ceni prolaznost. Ova suprotnost je veoma zanimljiva i duboko reflektuje ljudsku prirodu.

Okrenimo se malo muzici. Kako je muzički prikazan lik Tamare?

Muzički, lik Tamare se prikazuje kroz njen vokalni izraz, posebno u koloraturama prvog dela opere, koje odražavaju njenu čistost, nevinost i devojačku lepotu. Svaki trenutak u njenom pevanju oslikava radost i bezbrižnost, a orkestarska pratnja je suptilna i skromna, što dodatno naglašava njen lik. Hor u pozadini peva Zlatna pleše ribica, simbolizujući Tamaru kao ribicu koja plovi morem, puna života.

Prvi deo opere predstavlja odu mladosti, dok drugi deo prelazi u dramski ton. Ovde se javlja značajan raspon tonova, koji se kreće od visokih tonova do dubljih. Dubine njenog emocionalnog stanja se ne čuju u prvom delu; one se manifestuju kada izgovara reči poput sahranite me i više mi život nije mio. Ove fraze predstavljaju njen krik, a njeni tragični emotivni osećaji postavljaju izazov za soprane.

Melodijske linije u drugom delu su gušće, naročito u duetu sa Demonom, što dodatno povećava dramatičnost. U svojoj pripremi, trudila sam se da radim sa bojama u svom vokalnom aparatu, kako bih prešla od svetle boje šesnaestogodišnje devojčice do tamnije boje zrele devojke koja odlazi u manastir. Ovaj kontrast u tonovima pomaže da se prikaže Tamara kao kompleksan lik koji prolazi kroz duboka emotivna iskustva.

Kakva je bila saradnja sa asistentom reditelja?

Saradnja sa asistentom reditelja, Iljom Iljinom, bila je izuzetno inspirativna. On nam je pružio veliku slobodu u interpretaciji, što je omogućilo da svaka od nas, uključujući moju koleginicu Ljupku i mene, razvije svoj jedinstveni pristup liku Tamare. Svaka od nas je dolazila iz svoje istine i to je, mislim, veoma važno. Savetovala bih svakog pevača da krene iz svoje istine kako bi oblikovao lik; na taj način publika može da poveruje u ono što prikazujemo.

Režija nije bila fiksirana, što nam je omogućilo da istražujemo likove na različite načine. Moje glavno pitanje tokom pripreme bilo je da li Demon stvarno voli Tamaru, a Iljinova interpretacija je bila da Demon samo misli da je voli, jer neko ko nije rešio pitanja sopstvene tame ne može biti sposoban ni istinski da voli drugo biće. 

Proces rada je bio veoma intenzivan; postavljao nam je različita filozofska pitanja koja su nam pomogla da dublje istražimo naše uloge. Osećali smo se veoma povezano kao tim, i to je doprinelo našem zajedničkom nastupu na sceni.

Kakva je bila saradnja sa dirigentom Željkom Milanović?

Saradnja sa dirigentom Željkom Milanovićem bila je izuzetno plodna. Prvo smo radile na istraživanju boja i tempa, što je bilo ključno za moju interpretaciju. Željka je imala poseban senzibilitet za muziku, i veoma sam joj zahvalna za divnu saradnju. Tempo je bio važan segment našeg rada; prilagodili smo ga tako da bude u skladu sa našim mentalitetom i temperamentom. Njena sposobnost da oseti i usmeri dinamiku na sceni doprinela je da svaki trenutak dobije dodatnu dubinu.

Mina Gligorić u ulozi Tamare u operi Demon Antona Rubinštajna.

Fotografija: Marija Erdelji

Sloboda kao motiv: tri uloge, tri priče

Učestvovala si u premijeri opere Koštana 2019. godine u Narodnom pozorištu pevajući ovu naslovnu ulogu. Šta je to u njenom liku što ti je bilo interesantno?

Za lik Koštane me vezuje jedna reč – sloboda. Ponovo se vraćamo pitanju slobode, ali u drugačijem kontekstu. Koštana je lepotica sa juga, temperamentnija je u odnosu na Tamaru. Ona predstavlja divlju prirodu koja čezne za slobodom koja joj je od samog početka oduzeta. Za razliku od Tamare, Koštana je mnogo više poznavala ljude i imala je iskustvo kroz svoje pevanje i društvene interakcije. Njena svest o slobodi i njena borba za nju oblikovane su njenim odrastanjem i životnim iskustvima, što je čini vrlo zanimljivim i složenim likom. Njen temperament i strast prema slobodi dodatno obogaćuju priču i čine je neodoljivom.

A u liku Kristin u Fantomu iz opere?

Kristin ima sličnu tematiku kao Tamara i Demon. Na početku, ona Fantoma samo čuje, baš kao što Tamara čuje Demona. Kristin je takođe vrlo mlada i obećana Raulu, svojoj divnoj mladalačkoj ljubavi. Međutim, osećanja koja Fantom budi kod nje su van njene kontrole.

Postoji značajna razlika između njih: Fantom je čovek koji je demonizovan, dok je Demon pali anđeo koji je humanizovan. Ova dinamika dodatno komplikuje Kristinina osećanja, jer se suočava sa unutrašnjim sukobom između svoje mladalačke ljubavi i misteriozne, mračne privlačnosti Fantoma. Ovaj konflikt između svetlosti i tame čini njen lik dubokim i složenim, poput Tamare.

Mina Gligorić u ulozi Kristin u mjuziklu Fantom iz opere i u ulozi Koštane u istoimenoj operi Petra Konjovića.

Fotografije: Željko Jovanović i Dalibor Tonković

Biografija

Mina Gligorić je osnovne i master studije solo pevanja završila na Fakultetu muzičke umetnosti u Beogradu u klasi vanrednog profesora Katarine Jovanović. Ubrzo nakon studija postaje član Opere i teatra Madlenianum debitujući kao Pamina u Mocartovoj operi Čarobna frula. U istoj kući slede uloge i u mjuziklima Jadnici (Fantin, Eponin, Kozet), Poslednjih pet godina (Ketrin Hajat) i operetama Vesela udovica (Hana Glavari, Valensijen) i Pariski život (Gabrijel). U saradnji sa produkcijom iz Kine, debituje kao Cerlina u Mocartovoj operi Don Đovani, a u Pozorištu na Terazijama nastupa u ulozi Kristin, u Veberovom čuvenom mjuziklu Fantom iz opere.

Posebna godina u profesionalnom iskustvu je 2019. godina, gde debituje u 9 solističkih uloga, od kojih se posebno izdvaja uloga Koštane u istoimenoj operi Petra Konjovića, koja je nakon 60 godina od poslednjeg izvođenja premijerno izvedena na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu.

Dobitnik je brojnih nagrada, ističe se nagrada za najboljeg mladog izvođača u 2019. godini, koju dodeljuje revija Muzika klasika, a 2021. godine osvojila je treće mesto u vokalnoj disciplini na manifestaciji Armija kulture u Moskvi, kao predstavnik Srbije ispred Ministarstva odbrane, a pod pokroviteljstvom Ministarstva odbrane Ruske Federacije.

Usavršavala se sa istaknutim imenima među kojima su Olga Makarina iz Metropoliten opere, Dejvid Gaulend iz Rojal opere, Vladimir Redkin iz Baljšoj teatra, Marjana Lipovšek i drugi. Neguje i savremeno umetničko stvaralaštvo, bila je i deo projekta koje je organizovala SANU, izvodeći kompozicije srpskih autora širom Srbije.

---

Bonus video: Šarl Guno, arija Margarete (Faust)